U voert een selectiegesprek met drie kandidaten. De eerste kandidaat raakt tijdens haar verhaal haar neus aan. "Zij zal wel niet de waarheid spreken," denkt u gelijk. Uw conclusie over de tweede kandidaat is zelfs nog sneller. Als u hem ophaalt, ziet u hem zitten met zijn armen over elkaar. O jee, denkt u. Deze man is wel erg gesloten. Tenslotte ontmoet u een vrouw die een stevige handdruk geeft en u recht in uw ogen aankijkt. U bent overtuigd! Zij moet het worden! Maar dat hoeft u helemaal niet te vertellen. De kandidaat wist al lang dat zij het werd. U hield immers uw vingertoppen tegen elkaar! Is de beoordeling van lichaamstaal werkelijk zo simpel? Veel mensen denken van wel.
Wat is lichaamstaal? (1)
Als ik spreek over lichaamstaal vraag vaak ik aan anderen wat zij daar onder verstaan. De meeste mensen zeggen dan: communicatie zonder woorden. Vaak krijg ik daarbij meteen een opsomming. Lichaamstaal is: lichaamshouding, beweeglijkheid, mimiek, gebaren, oogcontact, blikrichting, de hoek ten opzichte van elkaar, intonatie, gebruik van ruimte, enzovoorts. Ook komt het voor dat mensen voorbeelden beginnen op te sommen: iemand die zijn neus aanraakt die liegt, iemand met zijn armen over elkaar die sluit zich af en iemand die in zijn nek wrijft is boos. Dat zou natuurlijk best kunnen. Deze interpretaties worden in verschillende boeken over non-verbale communicatie genoemd als waarheid. De voorbeelden zijn echter een eigen leven gaan leiden. Een tijd geleden sprak ik een manager die bij een sollicitatieronde werkelijk zijn keuze voor een kandidaat had laten afhangen van de stevigheid van haar handdruk. De overige kwaliteiten waren gelijk. Haar hand gaf de doorslag!
Als een sollicitatiecommissie een gesprek evalueert, gaat het vaak over lichaamstaal. Het valt echter op dat dan meestal gesproken wordt in termen van conclusies: ‘Ik vond haar niet zo betrokken. Ze zat er wat nonchalant bij. Ik vond haar wat aarzelend overkomen. Het was net of ze er geen zin in had!’ Niemand vertelt concreet op welke lichaamstaal ze die conclusies gebaseerd hebben.
Een wereld vol bewijzen
Er zijn werkelijk mensen die er van overtuigd zijn dat iemand die zijn neus aanraakt niet de waarheid spreekt. Dat zou het werk van rechters een stuk makkelijker kunnen maken. De voorstanders van de neus-aanraak-theorie leveren graag bewijs voor hun veronderstelling. Ze tonen foto’s van bewezen leugenaars die hun neus aanraken. Zo wordt vaak het volgende filmpje van Bill Clinton getoond waarin hij zijn neus aanraakt tijdens de Lewinski affaire. De conclusie van de 'lichaamstaal-experts' is: hij liegt! Wat denk je zelf?
Achteraf, in hindsight, is dat natuurlijk makkelijk te concluderen. Maar was dat vooraf aan zijn erkenning al te zien? Met andere woorden: duidt het aanraken van je neus werkelijk op onoprechtheid? In het debat op 3 oktober 2017 naar aanleiding van het rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid over het fatale ongeluk met mortieren in Mali, raakte de later aftredende demissionair minister van Defensie Jeanine Hennis verschillende keren haar neus aan, zoals hieronder te zien is. Betekent dit dan dat ze loog?
Congruente lichaamstaal
Als Hennis achteraf zou verklaren dat ze loog, zouden de foto’s er zeker bijgehaald worden als bewijs daarvan. Toch zou dit niet mijn conclusie zijn. De demissionair minister was zeker gespannen en ook aangeslagen. Ze was gekomen om verantwoording af te leggen. Die nam ze ook. Ze sprak over menselijkheid en benadrukte haar persoonlijke medeleven met de nabestaanden. Ze wist allang dat ze zou aftreden en wilde alleen haar visie verduidelijken. Haar lichaamstaal klopte bij haar verhaal. Maar hoe zit het dan met het aanraken van de neus? Was dat dan geen allesonthullend signaal?
Leugenexpert en lichaamstaaldeskundige Paul Ekman heeft onderzoek gedaan naar zelfaanrakingen, en met name het aanraken van het eigen gezicht. Ekman stelde vast dat aanrakingen van het eigen gezicht vaker voorkomen in twee situaties:
1. Als iemand zich gespannen voelt
2. Als iemand zich juist zeer ontspannen voelt
Dat lijkt tegenstrijdig. Toch kunt u zich er misschien wel iets bij voorstellen als u er een specifieke context bij bedenkt. In vergaderingen waar de spanning oploopt, raken mensen vaak hun gezicht aan, vooral als ze het lastig vinden om te reageren. Vergelijk dat met een minder beladen vergadering. Daar zie je dit iedereen inderdaad minder doen. Dit klopt met de eerste bewering. Maar nu een ander vergelijk. U voert een zakelijk gesprek met een klant of u praat ontspannen met een goede vriend(in). In het gesprek met de klant zult u niet zo vaak uw gezicht aanraken. Dit geldt ook in andere formele contacten. Maar bij de vriend of vriendin voelt u zich vrij om dat wel te doen. Tijdens informele bijeenkomsten kun je daarom vaak mensen zien praten terwijl ze hun kin vasthouden, hun neus aanraken of in hun ogen wrijven. Een ontspannen moment! Dit klopt met de tweede bewering.
Wat is lichaamstaal? (2)
Het bovenstaande maakt duidelijk dat de juiste interpretatie van lichaamstaal afhangt van verschillende factoren. Het is belangrijk om altijd te kijken naar het geheel en niet zomaar losse gebaren of lichaamshoudingen te duiden zonder iets meer van de achtergrond te weten. Hier volgen verschillende aspecten waarmee u rekening moet houden als u lichaamstaal wilt duiden.
1. De context
Stel, ik laat u twee foto’s zien van iemand die een beetje verdrietig kijkt. Van de ene persoon zeg ik dat zij bedroefd is. De ander is teleurgesteld. Wat maakt het verschil? De gezichtsuitdrukkingen kunnen op elkaar lijken, maar het is de context die zorgt voor de andere interpretatie. Tijdens een begrafenis zal niemand uw verdriet duiden als teleurstelling. Dan bent u bedroefd. Als u een belangrijke order bent misgelopen, kijkt u misschien ook verdrietig. Maar dan wordt het gezien als teleurstelling.
2. Wederzijdse beïnvloeding
U kunt een boek met uitleg over vele lichaamshoudingen uit uw hoofd leren, maar dat maakt u nog geen kenner op het gebied van lichaamstaal. Een foto van één persoon in een bepaalde houding vertelt immers niet zo veel. Communiceren doe je niet in je eentje en dat geldt ook voor lichaamstaal. Mensen reageren voortdurend op elkaar. Als iemand altijd met zijn armen over elkaar zit, zegt die houding niet zoveel over de huidige situatie. Maar als uw gesprekspartner zijn armen kruist naar aanleiding van wat u vertelt, is dat een heel ander verhaal. Een medewerker kan emotioneel reageren op een situatie, maar zich plotseling inhouden bij de binnenkomst van een derde. Dit kan veel vertellen over de verhoudingen die de medewerkers met elkaar hebben.
3. Clusters
Een lichaamshouding krijgt pas betekenis als je ook kijkt naar andere signalen die iemand met zijn lichaam geeft. Probeer eens het volgende uit. Steek uw vinger omhoog en vraag aan iemand anders wat dat betekent. U krijgt dan antwoorden zoals: ‘je wilt wat zeggen, je hebt een vraag, je wilt aandacht, één bier, ik weet het!, ik heb een idee...’ Niemand zal zeggen dat u naar boven wijst. Waarom niet? Omdat het pas wijzen wordt als u ook naar boven kijkt. Het is hier de combinatie van wijzen én blikrichting die de boodschap compleet maken. Dat is interessant als u bedenkt dat ouders boos naar hun kind kunnen kijken en tegelijkertijd wijzen naar de rommel die het moet opruimen. De vraag is of het kind het wijsgebaar zal begrijpen zonder dat de ouder ook die kant op kijkt.
Zo zijn er verschillende houdingsclusters die de betekenis van een lichaamshouding anders maken. Iemand kan zelfverzekerd of zelfs arrogant overkomen als hij met zijn handen in zijn zij staat, daarbij zijn kin opricht en u recht in de ogen aankijkt. Maar een voetballer kan met zijn handen in zijn zij staan en daarbij zijn hoofd laten hangen of in zijn nek gooien, met gesloten ogen ten hemel gericht. In dat geval wordt de stoere houding met de handen in de zij plotseling een houding van verslagenheid.
4. Houding én emotie
Op deze pagina kunt u ontdekken dat een lichaamshouding een totaal andere betekenis krijgt, afhankelijk van de emotie die iemand toont. De emotie die iemand heeft is het best af te leiden aan iemands stemtaal en gezichtsuitdrukking. Lichaamshouding zegt vooral iets over de manier waarop iemand omgaat met zijn emoties en hoe hij zich in relatie met anderen opstelt. Zo kan iemand boos zijn en zich assertief weren óf boos zijn en mokkend in een hoekje zitten. Beide is het boosheid (te zien aan het gezicht) met verschillende lichaamshoudingen. Lichaamshouding alleen zegt weinig over emotie. Je kunt aan iemands lichaamshouding bijvoorbeeld wel iets zeggen over zijn belangstelling, assertiviteit of zelfverzekerdheid. Toch blijft lichaamshouding los van andere informatie zoals mimiek en stem vaak lastig te interpreteren. Niet overtuigd? Doe dan ook maar eens de test op deze pagina.
5. De taal van doen en laten
Als antwoord op de vraag: wat is lichaamstaal (die in dit artikel twee keer gesteld is), is het goed om te kijken naar het hele gedrag van de ander. Alles wat iemand doet is communicatief. Alles wat hij of zij niet doet overigens ook. Een van de belangrijkste uitspraken van de Oostenrijks-Amerikaanse psycholoog en filoloog Paul Watzlawick was: ‘Je kunt niet niet-communiceren’ In feite had hij het toen al over lichaamstaal. Je kunt niet geen lichaamstaal gebruiken. Iemand aankijken heeft betekenis. Iemand niet aankijken ook. Ik noem lichaamstaal daarom ook wel eens: de taal van doen en laten.
Laten we als voorbeeld eens terugkeren naar het eerdergenoemde #Hennisdebat. Een van de sprekers was Thierry Baudet van het Forum voor Democratie. Kijk eens naar dit filmpje:
Als mij gevraagd zou worden om de lichaamstaal van Baudet te duiden, dan kom ik niet ver met interpretatie van mimiek, houdingen en gebaren alleen. Maar zijn hele presentatie was één grote non-verbale communicatiestunt. Baudet was gehuld in militaire outfit en had zijn halve plunjebaal meegenomen om zijn standpunt duidelijk te maken. Daarmee werd zijn verhaal één grote vertoning waarmee hij buitengewone aandacht kreeg van de media en social media. Baudet had zijn attributen ook kunnen meenemen in een tas in plaats van ze aan te trekken. Dit was een vriendelijk ogende vorm van provocatie waarmee hij ook nog de lachers van de Kamer op zijn hand kreeg.
Word een expert op het gebied van lichaamstaal
Toen ik voor het eerst schreef over lichaamstaal, omarmde ik ook de stereotype beschrijvingen van de kinetica: elk gebaar of houding heeft betekenis. Later ontdekte ik dat lichaamstaal veel meer is dan dat. Het is een dynamische manier van communiceren die we allemaal gebruiken. Het is de kunst om alle signalen die u waarneemt te integreren in uw dagelijks leven en werk. Pas dan kunt u zichzelf beschouwen als een expert in lichaamstaal. U gaat dan dingen zien die anderen niet zien. U kunt daar dan effectief op anticiperen. Hoe dit werkt, leg ik uit in mijn boek: Lichaamstaal, alles wat je moet weten om mensen beter te begrijpen en te beïnvloeden.
Lichaamstaal bij baby's
Kan een baby praten? Ontdek dit en nog veel meer in het succesvolle boek Lichaamstaal bij baby's van Frank van Marwijk. In dit boek staat de communicatie tussen ouder en baby centraal. Het boek biedt boeiende informatie aan ouders met baby's en aan iedereen die beroepsmatig met baby's te maken heeft. Ook leuk als kraamcadeautje.
Doe niet zo moeilijk De kunst van het relativeren Een nieuwe uitdaging? Zet dan je schouders eronder! Valt het uiteindelijk tegen? Haal dan je schouders op! #lichaamstaal #relativeren.
Manipuleren kun je leren
Meer dan 30.000 exemplaren! Frank van Marwijk schrijft over
subtiele lichaamstaal en beïnvloeding via onbewuste kanalen in zijn boek
Manipuleren kun je leren
Lichaamstaal bij baby's 
Bestellen via Managementboek
Bodycom Lichaamscommunicatie